معرفی آئین اسب چوبی سبزوار اولین اثر ثبتی در میراث معنوی خراسان رضوی

 آئین اسب چوبی که همراه با آواهای محلی برگزار می شود یکی از مراسم آئینی مرسوم در سبزوار است که قدمتی بیش از هزار سال دارد این آئین همزمان با ایام دهه مبارک فجر 1388 به عنوان اولین اثر در ردیف میراث معنوی استان به ثبت رسید .
در آئين ها ، رقص ها و حرکات محلي که همراه با آهنگ هاي اصيل در نقاط مختلف کشور اجرا مي شود معاني و تعابير زيبايي نهفته است که گوياي سر منشا و ريشه شکل گيري آن در گذشته و نشان دهنده اين اصل که هر يک از اين رقص ها و آئين هاي محلي به ضرورت زمان شکل گرفته اند و حرکاتي بي معنا و از سر لهو و لعب نيستند.
اين آئين هاي کهن نشان از غناي فرهنگي ايران زمين دارد و سبزوار با پيشينه قوي فرهنگي خود از اين قاعده مستثني نيست،شهرستان سبزوار در آيين هايي که حدود سه تا چهار هزار سال قبل در اين شهرستان اجرا مي شده داراي نمادهاي برجسته اي است که هريک از آنها قابليت نگارش کتابي مستقل دارد.
به گفته محقق وکارشناس باستان شناسي سبزوار اوج گيري آئين اسب چوبي سبزوار مربوط به زمان مغولان است و در گذشته ايرانيان از طريق رقص هاي محلي هم دختران و هم پسران خود را براي رزم آماده مي کردند.
محمد عبدالله زاده ثاني در رابطه با چگونگي شکل گيري اين آئين گفت : در زمان حکومت مغولان که اجازه رزم آموزشي و تمرين منش هاي پهلواني به جوانان داده نمي شد تنها راه آموزش از طريق اين رقص ها بود.

وي توضيح داد : از سويي به دليل آنکه مغولان به حدي از گستاخي رسيده بودند که به صورت گروهي يا تک نفره به مراسم ها و جشن هاي عروسي حمله مي کردند و با کشتن داماد ، عروس را مي دزديدند ، مردم سبزوار براي آمادگي در مقابل چنين تجاوزاتي از طريق برگزاري مراسمي مثل اسب چوبي جنگيدن و نحوه مقابله با دشمن را تمرين مي کردند.
وي افزود: در اين مراسم ها اسب چوبي نمادي است از تک سواري که مي آيد اگر تک سوار دوست باشد از آن استقبال مي شود و اگر دشمن باشد توسط مردم از بين مي رود.
وي اسب چوبي را بزرگترين نماد همبستگي و پيوند سبزوار معرفي کرد و گفت : البته منظور از سبزوار در اينجا نه تنها سبزوار جغرافيايي کنوني بلکه اقليم فرهنگي سبزوار است که بر اساس گسترش فرهنگ سربداران از منطقه شمال ايران تا مناطق شرق ، جنوبي و قسمت هايي از کشور روسيه سابق را شامل مي شود و اوج گيري گسترش فرهنگي سبزوار در دوران سربداران است.
اين محقق تاريخ سبزوار اظهار داشت: مبداء آئين زيباي اسب چوبي سبزوار است ولي در شهر هاي اطراف چون بردسکن ،نيشابور ،بيارجمند و حتي ترکمنستان و تاجيکستان هم اين مراسم اجرا مي شود.
وي در مورد اجزا و نحوه ساخت اسب چوبي نيز گفت: اسب چوبي از دو مستطيل و دو دايره که محيط بر مستطيل است، يک دايره که در اصطلاح محلي به آن "قلبر" گفته مي شود و بازيگر در آن قرار مي گيرد و دو بند که به اسب وصل شده و آن را بر شانه بازيگر قرار مي دهدتشکيل شده است.
طبق تعريف وي در اطراف فضاي مستطيل شکل هم پارچه قرار دارد که تا پاي بازيگر را مي پوشاند، گردن اسب که به بدن اسب وصل مي شود و سر اسب چوبي که معمولا از پارچه است ديگر اجزاي اسب چوبي است.
وي توضيح داد :بازيگر در ميان قلبر قرار مي گيرد و با حرکات پا و فرياد همراه با سازها و آواهاي محلي نقش آفريني مي کند، حرکات دست ،پا ، شور گرفتن و ضربات چوب بازي بازيگر دقيقا حرکات و حالت يک شمشير زن يا حرکاتي مانند زمان درو گندم و شکر گزاري خداوند است.
وي افزود : براي ايجاد توازن در حرکت اسب چوبي از سازهاي کوبه اي مانند سرنا و ساز هم استفاده مي شود.
عبدالله زاده گفت : امروزه آئين اسب چوبي به عنوان يک مراسم مضحک و خنده دار در جشن هاي عروسي و ختنه سوران استفاده مي شود .
خوشبختانه در سبزوار هنوز هم نشانه هايي از رقص ها و آئين هاي محلي وجود دارد چنانکه در مراسم جشن هاي عروسي، استفاده از رقص هاي محلي همچنان پا بر جاست هرچند ممکن است افراد بطور کامل ندانند حرکات دست و پا در اين رقص ها نشانه چيست و در گذشته اين حرکات به چه دليل انجام مي شده ولي مردم سبزوار همچنان رسوم گذشتگان خود را حفظ کرده اند.
آئين اسب چوبي هم اکنون در مراسم جشن و سرور ، عروسي ها، ايام عيد نوروز و همچنين در يکي از بزرگترين نمايش هاي آييني ،ميداني با عنوان "غم بارا شادي بيا" در آخرين چهارشنبه سال در برخي روستاهاي اين شهرستان از جمله روستاي طبس سبزوار اجرا مي شود.
آئين "اسب چوبي " تا کنون توسط هنرمندان شهرستان سبزوار در جشنواره هاي منطقه اي ، کشوري، جشنواره فيلم فجر و حتي درکشورهاي آلمان و روسيه به اجرا در آمده که افتخاري براي اين شهرستان است.
غرفه اي از موزه مردم شناسي سبزوار نيز به معرفي آيين اسب چوبي اختصاص يافته است.

خوشبختانه در سبزوار هنوز هم نشانه هایی از آیین های محلی در جریان است به طور مثال در جشن های عروسی، استفاده از رقص های محلی هم چنان پا برجاست هر چند ممکن است افراد به طور کامل ندانند حرکات دست و پا در این رقص ها نشانه چیست و در گذشته این حرکات به چه دلیل انجام می شده است. ولی مردم سبزوار بر حفظ رسوم گذشتگان خود پافشاری دارند از جمله اجرای آیین اسب چوبی در مراسم جشن و سرور، عروسی ها و ایام عید نوروز؛ این مراسم هم چنین در یکی از بزرگ ترین نمایش های آیینی، میدانی با عنوان «غم بارا شادی بیا» در آخرین چهارشنبه سال در برخی روستاها از جمله روستای طبس سبزوار اجرا می شود. آیین «اسب چوبی» تاکنون توسط هنرمندان شهرستان سبزوار در جشنواره های منطقه ای، کشوری، جشنواره فیلم فجر و حتی در کشورهای آلمان و روسیه به اجرا درآمده که افتخاری برای این شهرستان است. غرفه ای از موزه مردم شناسی سبزوار نیز شامل غرفه های مربوط به آداب و رسوم تحویل سال، شب چله، اتاق عقد سنتی، اسب چوبی، فرش بافی، جاجیم بافی، فرت بافی، گلیم و پلاس بافی، آهنگری، رنگرزی سنتی، سفالگری، عطاری و خراطی است که در سال ۸۷ به بهره برداری رسید. در موزه مردم شناسی سبزوار نیز غرفه ای به معرفی آیین اسب چوبی اختصاص یافته است. حشمت ا... متین فر رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری سبزوار نیز درباره ثبت آیین اسب چوبی این شهرستان در ردیف میراث معنوی استان گفت: اداره کل میراث فرهنگی خراسان رضوی در راستای نیل به اهداف عالیه سازمان و با هدف پاس‌داشت و صیانت از ارزش ها و شعائر معنوی، سنن، آداب و رسوم استان پهناور و کهن خراسان رضوی مراسم نمایش اسب چوبی شهرستان سبزوار را که در گروه هنرهای آیینی و نمایش است هم زمان با ایام ا... دهه مبارک فجر ۸۸ به عنوان اولین اثر در ردیف میراث معنوی استان به شماره ۷۹ به ثبت رساند. حشمت ا... متین فر با بیان این که شهرستان سبزوار به لحاظ سابقه تاریخی چند هزار ساله و گستردگی دارای تنوع قومیت و آداب و رسوم منحصر به فرد است، افزود: هنوز هم پس از سالیان دراز همچنان نشانه هایی از این آیین در بین نسل امروز دیده می شود. وی اظهار داشت: اگرچه بسیاری از رسوم و آیین های ملی و مذهبی در خراسان به شیوه یکسانی برگزار می شود، ولی تفاوت های قومی و اقلیمی منطقه باعث رواج بسیاری از آیین هاست که از جمع آن ها می توان مراسم آیینی اسب چوبی، مراسم درخواست باران (چولی چغل) جشن خرمن، شب چله یا یلدا، جشن سده، تاس قالیچه (نوروز خوانی) اشاره کرد.

منبع : وب سایت خبرگزاری جمهوری اسلامی